U kakvom su stanju pašnjaci Fruške gore?
U okviru petomesečnog projekta „Stepujmo zajedno: novo poglavlje u oživljavanju stepskih staništa Fruške gore“ koji smo sprovodili od avgusta do decembra 2023. rađena su terenska istraživanja kako bi se stekao novi uvid u stanje otvorenih travnih staništa na južnim padinama ove planine. Kako su pašnjaci tip staništa čiji opstanak neposredno zavisi od opstanka stočarstva odnosno bavljenja lokalnog stanovništa tradicionlnim praksama pašarenja, za vreme projekta sprovedena je i anketa među lokalnim poljoprivrednicima kako bi se saznalo da li i na koji način korsite ili ne koriste pašnjake, u čemu vide njihovu vrednost i kakvu im budućnost predviđaju.
Rezultati terenskih istraživanja
Tokom terenskih istraživanja obiđeno je ukupno 26 pašnjaka na kojima su praćeni različiti indikatori poput pripadnosti pašnjaka Nacionalnom parku Fruška gora ili Međunarodno zanačajnim područjima za ptice (IBA), prisutnosti tekunica ili njihovih predatora, procenta pokrivenosti vegetacijom, udaljenosti i tipa poljoprivrednog zemljišta, prisutnosti i intenziteta ispaše, prisustnosti i tipa otpada na pašnjacima.
Ustanovili smo sledeće:
- samo 8 od 26 obiđenih pašnjaka je u sklopu NP Fruška gora;
- 21 od 26 obiđenih pašnjaka je u IBA području;
- na 20 od 26 obiđenih pašnjaka smo zabeležili neku od aktivnosti tekunica;
- na većini pašnjaka pokrivenost visokom travom i korovom isnosi od 40 do 60%;
- na većini pašnjaka pokrivenost niskom travom iznosi svega oko 20%;
- intenzitet ispaše je izuzetno slab na svim pašnjacima;
- ispašu vrše goveda i ovce;
- pašnjaci su okruženi obradivim zemljištem sa monokulturama kukuruza, pšenice i suncokreta i tek po kojim voćnjakom;
- na 10 od 26 obiđenih pašnjaka je zabeleženo prisustvo divljih deponija, uglavnom sa komunalnim i organskim otpadom;
- zabeleženi predatori su lisice i divlji psi.
Pored prikupljanja ovih podataka detaljno smo dronom fotografisali sve pašnjake iz vazduha za potrebe GIS analize. Korišćeni su takođe i istorijski podaci „CORINE Land Cover“ (CLC) programa kao i softverski programi kao što su ARCGIS Pro, QGIS, Google Earth, Photoshop i slični.
Analiza se radila tako što su se preko ucrtanih okvira pašnjaka postavljale dronske fotografije visoke rezolucije, a zatim su softverski analizirani infracrveni spektri koji nam mogu jasno pokazati tip vegetacije na analiziranom pašnjaku. Za istorijske podatke korišćeni su podaci sa CLC opet samo za ucrtane okvire pašnjaka.
Važno je napomenuti da su ovo vremenski vrlo zahtevne analize jer zahtevaju mnogo finog podešavanja, te u okviru trajanja projekta nije bilo dovoljno vremena da rezultate dovedemo do savršenstva, stoga postoje određene greške.
Na tabeli vidimo rezultate pomenute analize, tj. vidimo podelu svih pašnjaka po tipu i upotrebi zemljišta. Druga kolona „status“ i kategorije aktivan/neaktivan pokazuju zapravo da li na poligonima ima ili nema tekunica. Brojevi u trećoj koloni pokazuju površinu pašnjaka u hektarima, dok brojevi u četvrtoj koloni „% pastures“ prikazuju procente pravog pašnjaka.
Ono što se posebno ističe kao zaključak je što se većina pašnjaka karakteriše kao suva obradiva površina, tj. da su zarasli u visoku travu i korov. Ovi podaci nisu sasvim precizni, ali su svakako jasan indikator zapuštenosti pašnjaka.
Nakon poređenja sa istorijskim podacima vidimo još jednu zanimljivost. Naime, iako se površina pod pašnjacima povećala, vidimo da se to desilo na uštrb nestanka šuma. Takođe vidimo da su se značajno povećale i ljudski nastale strukture (putevi, vikendice, otpadi i sl.) i to za ceo 1 hektar. Sve to jasno ukazuje na zapuštanje i degradaciju ovih izuzetno važnih travnih staništa.
Pored ovih analiza organizovana je i velika akcija čišćenja pašnjaka kod Neradina, gde je preko 50 učesnika uz pomoć ručnih alata za nekoliko sati očistila 6 ha pašnjaka od korova nepoželjnog grmlja. Takođe je organizovana i mehanizacija za malčiranje kao i bager sa kojim je očišćeno jos oko 2 ha problematičnog dela pašnjaka na kome je nastala deponija. Važno je napomenuti da su svi učesnici izrazili veliko zadovoljstvo i interesovanje za ovakav tip aktivnosti, te je zaključak da bi se akcije čišćenja mogle organizovati svake godine.
Rezultati socio-ekonomske analize
U toku istraživanja želeli smo da saznamo kakvo je mišljenje lokalnog stanovništva o pašnjacima sa stanovišta zaštite prirode kao i ekonomske vrednosti koju pružaju. Analiza mišljenja je veoma važna u cilju dugoročnog planiranja i predloga mera zaštite ovih ugroženih područja kao i sagledavanja budućnosti tradicionalnog oblika stočarstva bez kojih ova područja ne bi postojala.
Anketirali smo lokalno stanovništvo u tri opštine: Irig, Ruma i Sremska Mitrovica. Ispitanici su podeljeni na dve ciljne grupe: poljoprivrednike i širu javnost. Ukupan broj anketiranih poljoprivrednika je 47, dok je od šire javnosti ispitano 55 stanovnika raznih naselja na ove tri opštine.
Među poljoprivrednicima ima onih koji se bave isključivo zemljoradnjom, dok se istovremeno zemljoradnjom i stočarstvom bavi 37 ispitanika. Većina stočara drži svinje, dok se manji broj bavi govedarstvom, ovčarstvom i kozarstvom kao i pčelarstvom. Većina stočara, njih 26 ne izvodi stoku na ispašu, dok samo 8 izvodi stoku na pašarenje što nam daje crveni signal da ekstenzivno stočarstvo polako izumire, dok je nekada bila glavni prihod lokalnom stanovništvu, a pritom održavalo stepska staništa.
Zabeležen je pad broja grla stoke kod čak 15 stočara u poslednjih 10 godina, a glavni razlozi za to su loša agrarna politika, loša ekonomska situacija, nedostatak pašnjaka za ispašu, migracije seoskog stanovništa u gradska područja, odustajanje od gajenja stoke usled neisplativosti, nedostupnost pašnjaka usled nepovezanosti putevima, korišćenje pašnjaka za prodaju trave i pretvaranje u oranice. Većina stočara ne vidi pašarenje kao isplativu delatnost iz sledećih razloga: pašnjaci se pretvaraju u njive i voćnjake, tržišna cena proizvoda je niska a subvencije male, pašnjaci su zarasli i ne održavaju se, a kao problem se navode i velike suše.
Pitali smo poljoprivrednike koje vrednosti pašnjaci imaju za njih, na šta smo dobili interesantne podatke. Većina prepoznaje ova područja kao važan izvor kvalitetne stočne hrane, kao važne za oprašivače i stanište za biljke i životinje. Veliki broj ispitanika gleda na pašnjake kao deo kulture i tradicije što nam ukazuje na činjenicu da pašnjaci predstavljaju važnu prirodnu i kulturnu baštinu lokalnom stanovništvu. Nažalost većina poljoprivrednika ne vidi svetlu budućnost opstanka pašnjaka sa stavom da će nestati usled neodržavanja.
Stav poljoprivrednika i šire javnosti o budućnosti pašnjaka
Kada smo širu javnost pitali o tome šta misle o pašnjacima, koje usluge dobijaju od ovih područja kao i kakav stav imaju o budućnosti ovih područja dobili smo interesantne odgovore koje smo podelili na one u gradskom i seoskom području. Većina ispitanika iz oba područja prepoznaju vrednosti pašnjaka: važan izvor kvalitetne stočne hrane, važni za oprašivače, važno stanište za biljke i životinje kao i važno područje za pašarenje. Činjenica da veliki broj ispitanika iz grada i sela koristi pašnake za šetnju, posmatranje ptica i okoline, sakupljanje lekovitog bilja i manji broj za lov, ukazuje na potrebu da se radi na edukaciji o takozvanim ekosistemskim uslugama i potencijalu koje pašnjaci imaju u unapređenju lokalne ekonomije i kvaliteta života lokalnog stanovništva.
Pitali smo ljude iz gradskog područja šta misle o tekunicama i dok ih mali broj gleda kao štetočine, većina ih prepoznaje kao evropske podzemne veverce ili važan plen orla krstaša. Nijedan od ispitanika koji nastanjuju seosko područje ne gleda na tekunice kao na štetočine što se može dovesti u vezu sa time da su ovi ljudi verovatno upoznatiji sa ovom vrstom i uopšte prirodnim okruženjem. Kao i kod poljoprivrednika, većina ispitanika deli mišljenje da pašnjacima preti izumiranje usled neodržavanja i pošumljavanja.
Projekat “Stepujmo zajedno: novo poglavlje u oživljavanju stepskih staništa Fruške gore” realizovali smo uz finansijsku podršku Evropske unije i Vlade Švajcarske. Ovaj projekat je deo šire inicijative „EU za Zelenu agendu u Srbiji“, koju, uz tehničku i finansijsku podršku Evropske unije i u partnerstvu sa Ministarstvom zaštite životne sredine, sprovodi UNDP Serbia, a u saradnji sa Ambasadom Švedske i Evropskom investicionom bankom (EIB), uz dodatna finansijska sredstva koja su obezbedile vlade Švedske, Švajcarske i Srbije.