Oživljavanje pašnjaka za spas tekunica
Život podzemne veverice
Krajem oktobra, kada nastaje ovaj tekst, tekunice, na oko ljupke glodare iz porodice veverica, polako savladava zimski san, u kojem će biti, uz povremena kratka buđenja, nekoliko narednih meseci, sve do marta. Tekunice su za ovaj dugi period hibernacije otpočele pripreme još krajem leta, hraneći se kaloričnom hranom, uglavnom semenjem, koju pretvaraju u prekopotrebne masne naslage. Uskoro će nogama početi da kopaju zemlju u plafonu svojih podzemnih hodnika i na taj način zapušiti nekoliko ulaza u razgranati sistem tunela koji su iskopale. Kada obave i tu poslednju pripremu, odlaze u loptasti završetak jednog od hodnika, obložen suvim biljem, i upadaju u hibernaciju tokom kojih će im se temperatura tela spustiti do 2°C, a srce kucati svega par puta u minutu.
Kako tekunice žive u kolonijama, na jednom njihovom staništu, nalazi se više podzemnih jazbina u kojem ovi mali sisari tokom zime hiberniraju, a u ostalom delu godine obitavaju, razmnožavaju se, pronalaze zaklon. Tokom dana su, pak, ove porodične kolonije aktivne i razigrane na površini gde se povremeno mogu videti u karakterističnom položaju: uspravljene i posađene na zadnje noge. Određena jedinka u koloniji ima funkciju stražara koji ostale treba glasnim pištanjem da upozori na dolazeću opasnost.
„Brojnost tekunica u Vojvodini je opala za 70% u odnosu na prvu polovinu dvadesetog veka„
Ali, idilične scene iz prethodnih pasusa sve su ređe. Kako pun naziv ove vrste i sugeriše, evropska tekunica (lat. Spermophilus citellus) je endemična vrsta na prostoru centralne i jugoistočne Evrope, a u našoj zemlji, njen areal obuhvata severni deo (Vojvodinu) i pašnjake na istoku i jugoistoku Srbije. Međutim, kako brojnost njene populacije svuda kontinuirano opada, tekunica je na IUCN listi ugroženih vrsta u kategoriju globalno ranjivih (VU), a u Srbiji je proglašena za zakonom strogo zaštićenu vrstu. U Poljskoj i Nemačkoj je izumrla, pa je 2005. sprovedena uspešna reintrodukcija. Tekunicama u Srbiji preti sličan scenario: njihova brojnost u Vojvodini je opala za 70% u odnosu na prvu polovinu dvadesetog veka, a na istoku i jugoistoku njihove smanjene populacija su se svele na nekoliko međusobno izolovanih lokaliteta. Šta je uzrok ovog problema?
Najugroženiji ekosistemi na svetu
Tekunice naseljavaju isključivo stepska staništa, livade i pašnjake, a ređe, u nedostatku prirodnih staništa naseljavaju veštačke zelene površine poput igrališta i travnatih aerodromskih pisti ili ogoljene delove voćnjaka i vinograda. Bilo da se visina trave održava košenjem kao na livadi ili ispašom stoke kao na pašnjacima, za tekunicu je neophodno da trava bude niska. Tekunica ne može da opstane u visokoj travi.
Iz tog razloga je očuvanje tradicionalnog stočarstva sa ispašom pre svega krava, a potom ovaca i koza (posebno značajne kada je u pitanju uklanjanje žbunaste i odrvenele vegetacije koju krave i ovce preskaču), od velikog značaja i za opstanak tekunica. U suprotnom, pašnjake ubrzo osvajaju invazivne i agresivne vegetacije. Počev od 1970-ih, praksa pašarenja polako ali sigurno nestaje, zbog ekonomske neisplativosti u odnosu na farmsko uzganje stoke, kao i zbog povećane mogućnosti zapošljavanja mlađih generacija van poljoprivrednih oblasti. O razmerama ovog problema u sadašnjosti govori i Strategija Poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godine koja prepoznaje pašnjake kao jedan od deset tipova dragocenih područja, ali takođe navodi da se u našoj zemlji svake godine ne obradi između 200 i 350 hiljada hektara oranica i livada, dok je površina nekorišćenih pašnjaka još i veća.
Drugi udar opstanku travnih staništa i tekunica, kontinuirano zadaje čovek. Prema popisu poljoprivrede iz 2012. godine površina pod pašnjacima u Vojvodini iznosila je 86.000ha, dok je 1960. bilo čak 177.000ha. Što znači da je 91.000ha travnih površina nestalo najviše preoravanjem odnosno prenamenom za potrebe ratarstva koje je postalo isplativije od pašarenja usled tehnološkog napretka poljoprivredne mehanizacije, posleratne nacionalizacije i industrijalizacije poljoprivrede uz ukrupnjavanje poljoprivrednih poseda. Tako se prostor na kojem tekunice mogu da žive ne samo smanjio već i iscepkao i izolovao čime je onemogućena interakcija između preostalih populacija.
Usled neprepoznavanja njihove vrednosti, travna staništa su ugrožena i izgradnjom ribnjaka, iskopavanjem mineralnih sirovina (peska i opekarske gline), paljenjem vegetacije, skidanjem travnog pokrivača (tepiha trave) za potrebe ozelenjavanja sportskih terena i dvorišta, izgradnjom putne infrastrukture koja se često kosi sa koridorima kretanja životinja i na kojima strada veliki broj životinja, meliorativnim radovima… Nije potrebno nastavljati dugačak spisak da bi se shvatilo zašto su otvorena travna staništa prepoznata kao najugroženiji ekosistemi na planeti.
Suprotno starim i uvreženim uverenjima iz vremena kada je tekunica sistemski uništavana kao štetočina, svojim prisustvom i aktivnostima ona višestruko doprinosi biodiverzitetu pašnjaka. Kopanjem kanala tekunica menja mehanička svojstva zemljišta i doprinosi kruženju azota i fosfora. Njene napuštene jazbine služe drugim životinjama kao sklonište. Kako se tekunica hrani gotovo isključivo biljnom hranom, i ređe insektima, svojim kretanjem one doprinose rasejavanju semena biljnih vrsta prisutnih na pašnjaku, među kojima su i one retke i lekovite. Naposletku, sama tekunica je važan plen krupnijih sisara i ptica grabljivica među kojima su i globalno ugrožene vrste poput orla krstaša (Aquila heliaca) i stepskog sokola (Falco cherrug).
Kao jedan od načina aktivne zaštite preostalih populacija tekunica potrebno je oživeti njihova staništa, odnosno vratiti i intenzivirati praksu napasanja stoke. Upravo zato Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije već nekoliko godina radi na revitalizaciji otvorenih stepskih staništa, a sa ciljem da se zaštite retke i ugrožene životinjske i biljne vrste koje na njima žive. U okviru projekta „Stepujmo zajedno: novo poglavlje u oživljavanju stepskih pašnjaka Fruške gore“ organizovano je čišćenje pašnjaka na južnim padinama ovog nacionalnog parka, u Neradinu, 28. oktobra.
„U prirodi je sve povezano. Mada su ove aktivnosti usmerene na tekunicu, verujemo da će se pozitivno odraziti i na druge biljne i životinjske vrste, pogotovo one ugrožene: oporavkom populacije tekunice možemo očekivati da se poveća populacija stepskog sokola koja sada broji manje od 50 parova u celoj Srbiji ili da se na Frušku goru vrati orao krstaš kojeg ima svega 8 parova jedino u severnom i srednjem Banatu “, pojašnjava Marijana Demajo, iz Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije.
Projekat “Stepujmo zajedno: novo poglavlje u oživljavanju stepskih staništa Fruške Gore” uz finansijsku podršku Evropske unije i Vlade Švajcarske. Ovaj projekat je deo šire inicijative „EU za Zelenu agendu u Srbiji“, koju, uz tehničku i finansijsku podršku Evropske unije i u partnerstvu sa Ministarstvom zaštite životne sredine, sprovodi UNDP, a u saradnji sa Ambasadom Švedske i Evropskom investicionom bankom (EIB), uz dodatna finansijska sredstva koja su obezbedile vlade Švedske, Švajcarske i Srbije.
