Komentari na Plan generalne regulacije za turistički centar Divčibare
Obradili: Marko Šćiban, Radislav Mirić, Milan Ružić
Predložena urbanizacija Divčibara je nedopustiva!
Maljen se nalazi u zapadnoj Srbiji, a zajedno sa Medvednikom, Bukovicom, Jablanikom, Povlenom, Suvoborom i Sokolskim planinama predstavlja masiv Valjevskih planina. Najviši deo planine zauzima zaravan Divčibare, a u neposrednoj okolini ove zaravni nalaze se i najviši vrhovi (Kraljev sto, Crni vrh, Golubac, Stražara). Zapadni deo masiva (Bukovi) je malo niži i uglavnom pokriven šumama. Od davnina Maljen je bio naseljen gotovo isključivo u podnožju i dolinama reka, dok su gornji delovi planine u prošlosti bili pokriveni niskom travnom vegetacijom i služili za ispašu domaćih životinja.
Zemljište na Maljenu je raznovrsno, od planinske crnice i podzolastih zemljišta, preko polutresetnih i tresetnih sa visokim sadržajem organskih materija. U građi dominiraju silikati, serpentine, euforiti, ultramafiti, kretacijske tvorevine, dok su severne padine izgrađene od krečnjaka.
Poslednjih nekoliko decenija najviši deo masiva, Divčibare, postalo je sve popularnije odmaralište za ljubitelje prirode (VII, VIII), dok je ranije osnovna delatnost na Maljenu, pašarenje, gotovo nestala. Uporedo sa postepenim nestajanjem pašarenja 1920-ih se počelo sa pošumljavanjem četinarima posebno na Divčibarama i južnim padinama planine. Iako je deo Divčibara šumovitiji nego u prošlosti (I, II), Maljen i dalje obiluje značajnim travnim površinama. Tu se posebno ističu tresave na Divčibarama i suve livade Tometinog polja. Kao tip staništa i prema malim površinama koje pokrivaju tresave su svakako najugroženije, a gotovo u potpunosti se nalaze na Divčibarama (Slika 2). Kako tresave predstavljaju manje ili veće zaravnjene površine bez šume na vrhovima planina, modernom čoveku to naočigled predstavlja idealnu lokaciju za gradnju. U prošlosti se na takvim vodoplavnim zemljištima nikad nije gradilo jer su planinske tresave mesta koja akumuliraju i filtriraju vodu, odnosno predstavljaju osnovu za postojanje čistih izvora niže na planini. U septembru 2021. na prostoru Maljena proglašeno je zaštićeno područje Predeo izuzetnih odlika „Maljen“ koji u većoj meri izuzima urbani deo Divčibare i tresave koje se na njemu nalaze, a obuhvata najviše šume, klisure i suve livade.
Divčibare se i u savremeno doba smatra „oazom netaknute prirode“ (VII, VIII) iako je ono odavno „taknuto“. Urbanizacija Divčibara započeta je sredinom 20. veka, dok devedesetih godina biva gotovo zaustavljena. U narednih 20 godina posećivali su ga u najvećoj meri oni koji imaju vikendice. Situacija se naglo promenila nakon što je grad Valjevo doneo odluku da proda kamp Brezu koji je do tada u potpunosti bio devastiran i urušen, a postojeći objekti zarasli u korov. Kamp je kupilo preduzeće „Sport agent“ i na mestu zapuštenog kampa izgradilo hotel Crni vrh koji je otvoren 2019. godine (XI). U periodu od poslednjih nekoliko godina naglo kreće nekontrolisana urbanizacija Divčibara, iako do današnjeg dana nije urađena kanalizacija niti postrojenje za obradu otpadnih voda (IX). Upravo je zbog intenziviranja neplanske gradnje (VI, X, XII) i neregulisanja problema otpadnih voda došlo do značajnog zagađenja ne samo rečica na samim Divčibarama, već posledično i drugih reka koje izviru sa Maljena (III, IV, V). Takav odnos prema vodoizvorištima je neshvatljiv, nedopustiv i nezakonit, ali je to trenutna realnost koja počinje da ugrožava osnovu prirodnih i turističkih potencijala Divčibara. Tako je zbog teškog zagađenja reke Crne Kamenice i nesnosnog smrada u septembru 2021. premešteno održavanje Planinskog muzičkog festivala (MMF) po prvi put (III).
Upravo novi PGR za Divčibare predstavlja novu izuzetno veliku opasnost za ovu jedinstvenu planinu zapadne Srbije. U planu je izgradnja hotelskih kompleksa i urbanizacija gotovo kompletnog područja iako je već sadašnje stanje usled nepostojanja kanalizacije (IX, XIV) u značajnoj meri ugrozilo osnovu turističkog potencijala – očuvanu prirodu (III), ali i okolna zaštićena područja poput Predela izuzetnih odlika „Gradac“ (IV). Postavlja se pitanje koja je poenta turističkog centra koji se predstavlja kao „oaza netaknute prirode“ (VII, VIII) ukoliko se divljom gradnjom i zagađenjem svih vodotokova unište sve značajne prirodne vrednosti?
Veoma je zabrinjavajuće to što novi PGR predviđa urbanizaciju gotovo svih tresetišta na Divčibarama, staništa koje je prema Ramsarskoj konvenciji jedno od najugroženijih na planeti Zemlji. Tresetišta (Slika 2) predstavljaju otvorene travnate zaravni koje su veći deo godine vodoplavne, ali investitorima i planerima deluju kao povoljna mesta za gradnju. Kako se na takvim mestima voda akumulira i filtrira za vodoizvorišta, gradnja na takvim mestima predstavlja trajnu degradaciju kako samog staništa sa velikim brojem jedinstvenih vrsta biljaka i životinja, tako i podzemnih voda čije posledice mogu predstavljati dugoročan problem za lokalno stanovništvo u podnožju planine.
Na Slici 3. su prikazane površine koje predstavljaju tresave, a na kojima se prema predloženom PGR-u planira izgradnja hotela i drugih ugostiteljskih objekata koje će direktno ili indirektno dovesti do nestajanja istih. Radi se o površinama 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 12 I 13 koje su već sada u manjoj ili većoj meri ugrožene usled nerešenog pitanja otpadnih voda i nepostojanja kanalizacije za novogradnju. Dodatno zabrinjava činjenica da plan omogućuje uništavanje i samih vodotokova Bele i Crne Kamenice na površinama 10, 11, 14, 15 i 16, da je na nekim već počela gradnja i pre usvajanja PGR-a (15), kao i da se najverovatnije planira zatrpavanje ili stavljanje rečica u cevi preko kojih će preći saobraćajnice (9, 16). Ovakav odnos prema vodama u suprotnosti je prema Zakonu o vodama, a predlagač je bio u obavezi da za ovakve aktivnosti pribavi vodna akta (vodni uslovi, vodna dozvola, vodna saglasnost) koja izdaju Republička direkcija za vode i/ili JVP „Srbijavode“, a razlog je što predložene aktivnosti trajno ugrožavaju lokalno stanovništvo na regionalnom nivou. Na suludost ovakvog plana posebno ukazuje površina 6 (Slika 3) gde se predlaže izgradnja hotelskog kompleksa iznad izvorišta tresetišta koje se nalazi u sklopu Čalačkog potoka čijim zagađenjem bi se dodatno ugrozila najveća akumulacija koja služi za vodosnabdevanje Divčibara. Zapravo, celokupno područje Čalačkog potoka uzvodno od akumulacije nema kanalizaciju, ali se radi o periodično naseljenim i malim domaćinstvima. Izgradnjom hotela uzvodno od Čalačkog potoka bi se dodatno ugrozilo vodosnabdevanje celokupnih Divčibara uprkos najavama o opremanju postrojenja za preradu vode u sklopu JKP Vodovod Valjevo (XV) i redovnim restrikcijama vode (XIII).
Skijalište na Divčibarama nema ekonomsku isplativost budući da se radi o nadmorskoj visini od svega 1091 m i činjenice da se prema svim prognozama u Srbiji zbog klimatskih promena očekuje sve manje snega i hladnih zima. Iz tog razloga je besmisleno ekonomski forsirati skijalište kao osnovu turističke ponude, a na štetu ekoturističke ponude koju predstavljaju očuvane tresave, reke i šume. Iz tog razloga je potpuno nepotrebno i štetno da se (prema Slika 3) krči šuma na površini 17, kao i dodatno degradira Bela Kamenica izgradnjom mikroakumulacije za veštački sneg (površina 11). Podsećamo da je Bela Kamenica već opterećena otpadnim vodama i planiranom urbanizacijom, tako da bi njeno akumuliranje dodatno uticalo na smanjenje kvaliteta vode, ali i njenog presušivanja prilikom korišćenja vode za potrebe pravljenja veštačkog snega u zimskom periodu. To bi dugoročno ugrozilo kompletan, već ugrožen biodiverzitet ove reke, kao i jedino gnezdilište ugroženog vodenkosa (Cinclus cinclus) na Divčibarama.
Izvori:
I. https://www.espreso.co.rs/vesti/zasadi-drvo/666497/zasadi-drvo-magles-planina-valjevo-maljen-lazar-gojkovic
II. https://www.rts.rs/page/magazine/sr/story/2953/priroda/4162130/sume-valjevo-posumljavanje-maljen-magles.html
III. https://direktno.rs/vesti/srbija/372485/otpadne-vode-reka-crna-kamenica.html
IV. https://www.dobrojutro.co.rs/zagadjenje-divcibara-ugrozava-gradac/ V. https://www.kolubarske.rs/sr/vesti/valjevo/11066/
VI. https://www.b92.net/biz/vesti/srbija/i-do-5-000-evra-ekspanzija-na-srpskoj-planini-1921871
VII. https://www.vamedia.info/2021/10/divcibare-vazdusna-banja-valjeva/
VIII. https://www.prva.rs/zivot/zanimljivosti/divcibare-sta-videti-i-kako-ih-doziveti-2045985
IX. https://www.valjevskaposla.info/llokalni-front-ako-divcibare-nemaju-izgradenu-kanalizaciju-kako-su-stotine-investitora-uopste-dobili-dozvole-za-gradnju/
X. https://www.ekapija.com/news/3411566/ekspanzija-gradjevinarstva-na-divcibarama-trenutno-je-aktivno-preko-20-gradilista-cena-zemljista
XI. https://www.srbijadanas.com/biz/vesti/uzivo-vucic-na-divcibarama-nakon-dve-decenije-uraden-hotel-crni-vrh-video-2019-12-22
XII. https://www.kolubarske.rs/sr/vesti/valjevo/9317/
XIII. https://patak.co.rs/na-divcibarama-restrikcije-vode/?fbclid=IwAR1YHZ4GbtjG4MsJtLVyecByoiu7zWCA-fM6HE4w3nQqcW_qdEO8MGoSbMc
XIV. https://www.kolubarske.rs/sr/vesti/valjevo/11223/
XV. https://www.rts.rs/page/stories/sr/story/57/srbija-danas/3236409/vodovod-na-divcibarama-po-visokim-ekoloskim-standardima.html
Zaštićeno područje Predela izuzetnih odlika „Maljen“
Krajem avgusta 2021. Vlada Republike Srbije donela je Uredbu o proglašenju Predela izuzetnih odlika „Maljen“. Predeo izuzetnih odlika „Maljen“ iznosi 10.104,83 ha, od čega je I stepenom zaštite obuhvaćeno 1,08%, II stepenom 14,38% i III stepenom 84,54% ukupne površine područja Predela izuzetnih odlika „Maljen“ (Slika 4).
Predeo izuzetnih odlika „Maljen”, stavljen je pod zaštitu kako bi se: očuvao dominantan fluvio-denudacioni reljef sa značajnim uticajem endogeno-tektonskih procesa koji su uslovili i pojavu više tektonskih oblika; očuvali rečni tokovi koji su usekli duboke rečne doline odlika klisura, na pojedinim delovima i kanjonskog tipa (u tom smislu posebno se ističu klisure Bukovske i Crne reke, zatim Crne Kamenice, pa klisura reke Kozlice i Tinje, levih pritoka Kamenice); očuvalo geomorfološko nasleđe, i to: klisura Crne reke, akumulativne terase Crne Kamenice i erozivno-akumulativne terase Bukovske reke kod ušća Crne reke; očuvalo hidrološko nasleđe: Kamenica, Ribnica, vodopad Skakalo, vrelo Manastirica, Ponornica ponora pod Pločom; očuvale šumske fitocenoze termofilnih hrastovih zajednica, ksero-mezofilne hrastove zajednice, mezofilne hrastovo-grabove zajednice, bukove šume, bukovo-jelove šume, šume crnog i belog bora, šume crnog jasena i crnog graba, brezove šume, šume vrbe i crne jove; očuvalo 474 biljnih taksona što čini 12% ukupne flore, od čega se na „Preliminarnoj Crvenoj listi flore Srbijeˮ, nalazi 31 takson, od kojih je 15 endemičnih taksona, i to: planinski šafran, markgrafova žumenica, češljica i dr. (takođe, čitavo područje, a posebno kanjonski i klisurasti delovi, odlikuju se prisustvom starih-reliktnih biljnih vrsta kao što su: devet Jugovića, vetrogon, bršljan, kločika, crni grab i sl.) očuvala fauna od 19 vrsta vodozemaca i gmizavaca, što predstavlja oko 39% ukupnog broja vrsta koje naseljavaju teritoriju Republike Srbije, strogo zaštićenih gmizavaca ima osam, a vodozemaca sedam, i to: šareni daždevnjak, alpski mrmoljak, obični mrmoljak, žutotrbi mukač, zelena krastava žaba, velika krastača, velika zelena žaba, livadska žaba i riđa žaba, od ukupno deset vrsta zmija koliko ih je prisutno u Republici Srbiji na Maljenu je zabeleženo je pet vrsta; očuvala fauna riba i to: brkica i balkanski vijun sa Preliminarnog spiska vrsta za Crvenu listu kičmenjaka Srbije, zaštićene divlje vrste, i to: dvoprugasta uklija, potočna mrena, krkuša, klen, balkanski vijun, sve druge vrste mrena i potočni rak (koje se nalaze i u okviru Direktive o očuvanju prirodnih staništa i divlje faune i flore (Council Directive 92/43/EEC), u Aneksu II i Aneksu V); očuvala fauna sisara koja stalno ili povremeno obuhvata 52 vrste sisara, od čega strogo zaštićenih vrsta ima 25, a zaštićenih 21; očuvala fauna ptica koju čine 135 vrsta ptica i koja područje Maljena svrstava u popis područja za ptice od izuzetnog nacionalnog značaja sa evidentiranih 116 vrsta koje su strogo zaštićene i 18 vrsta koje su zaštićene.
Predeo izuzetnih odlika „Maljen” predstavlja i međunarodno značajno područje čineći: Emerald područje: Valjevske planine, SR 0000036; Značajno područje za ptice (IBA – Important Bird Areas): Valjevske planine, 018; Odabrano područje za dnevne leptire (PBA – Prime Butterfly Areas): Maljen-Suvobor, 039 i zaštićeno je područje kao deo Ekološke mreže Republike Srbije (NATURA 2000).
Izvor: https://www.zzps.rs/wp/planina-maljen-proglasena-za-predeo-izuzetnih-odlika/?script=lat
Fauna ptica Divčibara
U bazi podataka DZPPS se nalaze podaci za 96 vrsta ptica zabeleženih na prostoru predloženog PGR-a, od čega su čak 77 vrsta gnezdarice (Tabela 1). Dominiraju šumske vrste, od čega je značajno istaći jastreba (Accipiter gentilis), zmijara (Circaetus gallicus), šumsku šljuku (Scolopax rusticola), dok je za čižka (Carduelis spinus) i planinsku sivu senicu (Parus montanus) to najsevernije, izolovano, gnezdilište u zapadnoj Srbiji. Fauna ptica, koja je relativno očuvana čak i pored trenutne izgrađenosti na Divčibarama, predstavlja veliki potencijal za razvoj ekoturizam zajedno sa očuvanim tresavama i starim mešovitim sastojinama breze i borova koje kao takve treba i sačuvati. Važno je istaći da ovolikih površina pod tresetištima nema drugde na Maljenu niti ih ima na drugim Valjevskim planinama – najbliže tresave se nalaze tek na Zlatiboru, Goliji i Kopaoniku gde su takođe ugrožene stihijskom urbanizacijom.
Međunarodno značajno područje za ptice (IBA)
Međunarodno značajno područje za ptice „Valjevske planine“ (IBA Valjevske Mountains, RS018) nalazi se na krajnjem zapadu Srbije, u blizini reke Drine i državne granice sa Bosnom i Hercegovinom. Predstavlja veliki planinski region, koji se prostire na preko 60 km između gradova Valjeva i Bajine Bašte i reke Drine. Sastoji se od nekoliko izrazitih pejzažnih obeležja, kao što su planine Maljen, Povlen, Medvednik, Jablanik, Bobija, Sokolina, kao i klisure reke Trešnjice, Gradac i dr. Veći deo IBA je prekriven listopadnim šumama, isprepletenim brojnim potocima, livadama i pašnjacima. Površina ovog IBA je 66.856 ha (Slika 5).
Najznačajnije vrste ptica na osnovu kojih je područje dobilo status IBA su: šumska sova (Strix aluco), osičar (Pernis apivorus), beloglavi sup (Gyps fulvus), suri orao (Aquila chrysaetos), siva žuna (Picus canus), zelena žuna (Picus viridis), srednji detlić (Leiopicus medius), crnoglava grmuša (Sylvia atricapilla), drozd pevač (Turdus philomelos), obični kos (Turdus merula), crvendać (Erithacus rubecula).
Izvor: http://datazone.birdlife.org/site/factsheet/valjevske-mountains-iba-serbia/details
Tabela 1. Lista zabeleženih vrsta ptica na Divčibarama
(izvod iz baze podataka DZPPS)
ZAKLJUČAK
Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije favorizuje razvoj turističke infrastrukture i velikih smeštajnih kapaciteta u selima koja se nalaze u podnožju planina, dok planinske vrhove zbog svoje posebnosti i značaja za vodoizvorišta treba prepustiti prirodi i kontrolisanom ekoturizmu. Naše mišljenje je da se prema gore navedenim primedbama plan u ovom obliku ne može usvojiti. Najvrednija fauna ptica koja se gnezdi na Divčibarama živi u starim četinarskim šumama (videti Tabelu 1). Pored očuvanja tresava kao neosporno značajnih staništa, potrebno je omogućiti i opstanak starih četinarskih šuma koje su biološki vredne i poseduju stara stabla sa dupljama koje su dom 3 vrste dnevnih ptica grabljivica, 3 vrste sove, 3 vrste detlića i žuna, 6 vrsta senica, 3 vrste grmuša, 2 vrste kraljića, 4 vrste drozdova. te čak 9 vrsta zeba.
Predložena urbanizacija Divčibara nije u javnom interesu, jer javni interes ne podrazumeva samo prihode od turizma za ograničen broj vlasnika hotela i restorana. Javni interes koji na Divčibarama treba braniti je pre svega pravo na očuvanu i zdravu životnu sredinu za sve građane Srbije, očuvana izvorišta, neizmenjene predele i staništa od nacionalnog i međunarodnog značaja, te bogatu biološku raznolikost. Ovo su osnovni preduslovi za održvi razvoj, poštovanje međunarodnih konvencija i ugovora na koje se Republika Srbija obavezala.
Podsećamo da je Predsednica Vlade Republike Srbije u novembru 2020. godine potpisala Deklaraciju o Zelenoj agendi za Zapadni Balkan (Green Agenda for the Western Balkans) zajedno sa predstavnicima država iz regiona. Potpisivanjem Sofijske deklaracije o „Zelenoj agendi“ za Zapadni Balkan države regiona preuzele su obavezu sprovođenja mera u oblastima:
1) dekarbonizacije (sprečavanja klimatskih promena, održive energije i mobilnosti);
2) cirkularne ekonomije;
3) sprečavanja zagađenja vazduha, vode i zemljišta;
4) održive poljoprivrede, proizvodnje hrane i razvoja ruralnih područja;
5) zaštite biodiverziteta i restauracije ekosistema.
Predloženi model razvoja Divčibara krši se sa svim ciljevima koje je na osnovu Deklaracije o Zelenoj agendi za Zapadni Balkan potrebno dostići, te ne doprinosi ispunjavanju međunarodnih obaveza koje je na sebe preuzela Republika Srbija. Ovaj model razvoja u velikoj meri ugrožava lokalno stanovništvo, njihov opstanak na selu i mogući održivi razvoj tog dela Zapadne Srbije.
Plan generalne regulacije predviđa velike infrastrukturne poduhvate koji će doneti potpunu devastaciju međunarodno značajnih staništa i populacija vrsta koje su nacionalno i međunarodno zaštićene i ugrožene.
Zbog svega navedenog tražimo da se odustane od predloženog Plana generalne regulacije, da se pristupi njegovoj izmeni u javnom i otvorenom procesu u kome će se u izradu plana uključiti predstavnici lokalnih zajednica, stručnih i naučnih institucija i udruženja, nezavisni eksperti raznih profila i celokupna javnost.
Izvori:
https://ec.europa.eu/jrc/en/science-update/eu-support-decarbonising-western-balkans
https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/system/files/2020-10/green_agenda_for_the_western_balkans_en.pdf
