Ceru je potrebna zaštita

Objavljeno 27.05.2021.

Cer sa Iverkom predstavlja najznačajnije prirodno šumsko područje u Mačvi, a nalazi se na samom južnom rubu Panonske nizije. Ova relativno mala planina u potpunosti je okružena naseljima i obradivim površinama. Zbog strmih padina i gudura pojedina prirodna staništa ostala su sačuvana. Planinom dominiraju šume bukve, hrasta i lipe koje su degradirane prekomernom sečom. Na čistinama nastalim sečom i na nekadašnjim pašnjacima obrasta bagrem čije su sastojine retke i nalaze se uz potoke na strmim padinama.

Cer je ornitološki relativno dobro istraženo područje. Fauna je raznovrsna, a populacije pojedinih vrsta mestimično i dalje brojne. Ipak, situacija se pogoršava jer se šume degradiraju i seku usled probijanja novih šumskih puteva. To dovodi do nestanka duplji za gnežđenje kako za pevačice, tako i krupnije vrste (šumska sova, crna žuna, golub dupljaš). U poslednjih 40 godina kao gnezdarice nestali su orao kliktaš (Clanga pomarina) i krstaš (Aquila heliaca), dok je to jedino područje u Mačvi gde je patuljasti orao (Hieraaetus pennatus) posmatran u gnezdilišnom periodu – takođe kritično ugrožena vrsta u Srbiji. Ovde se nalaze jedina gnezdilišta goluba dupljaša (Columba oenas), legnja (Caprimulgus europaeus), potočne pliske (Motacilla cinerea), običnog popića (Prunella modularis), drozda imelaša (Turdus viscivorus), vatroglavog kraljića (Regulus ignicapilla), kraljića (Regulus regulus), jelove senice (Parus ater) i vinogradarske strnadice (Emberiza hortulana) u Mačvi, kao i moguće jedina gnezdilišna populacija šumske šljuke (Scolopax rusticola) u tom regionu. Sve pomenuto ukazuje na regionalni značaj Cera za ptice, te opravdanost i urgentnost za proglašenje zaštićenog područja.

Planina Cer i njena bliža okolina imaju status Međunarodno značajnog područja za ptice (IBA) još od 2000. godine. Taj status potvrđen je u inventarizaciji 2009, kao i 2020. godine. U sadašnjim granicama IBA područje ima površinu od 19.024 hektara, a lokalne populacije ćuka (Otus scops), zelene žune (Picus viridis) i srednjeg detlića (Leiopicus medius) su od međunarodnog značaj.

Link do stranice sa IBA Cer: http://datazone.birdlife.org/site/factsheet/cer-mountain-iba-serbia

Potvrda vrednosti šumskih staništa Cera su i populacije zaštićenih saproksilnih insekata za čiji cikluse su neophodna stara i trula stabla. Među njima su svakako najznačajniji Gnorimus variabilis, Rosalia alpina, Cerambyx cerdo, Lucanus cervus, kao i niz drugih retkih vrsta insekata.

Prema bazi podataka Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije na području Cera (od podnožja do grebena) do sada su evidentirane 143 vrste ptica. Očekuje se da je taj broj u stvarnosti veći. U fauni dominiraju gnezdarice (87), a još 4 vrsta smatraju se za moguće/verovatne gnezdarice. Uglavnom se radi o pticama šumskih ekosistema, ali i mozaičnih staništa na nižim padinama planine. Od navedenih, 33 vrste nalaze se u Crvenoj knjizi ptica Srbije, 122 vrste su strogo zaštićene, a njih 18 zaštićene vrste prema nacionalnom zakonodavstvu. Među evidentiranim vrstama značajno je istaći one koje se gnezde u dupljama drveća (zelena žuna, mali, srednji, veliki i seoski detlić, čvorak, dugokljuni puzić, brgljez), a koje su već malobrojne zbog eksploatacije šuma, kao i ptice grabljivice (jastreb, mišar, osičar, patuljasti orao). Dve vrste (krstaš i orao kliktaš) iščezle su kao gnezdarice krajem 20. veka, a teritorije su im nalazile baš na širem području planiranog kamenoloma – između Lipovih voda i Trojanovog grada. Tačni razlozi ostaju nepoznati, ali je kontinuirana i nekontrolisana seča starih šuma sigurno jedan od razloga (2). Na toj površini je do sada i bez detaljnijih istraživanja evidentirano 37 vrsta gnezdarica koje bi direktno ugrozilo otvaranje kamenoloma.

Područje na kome su bila predviđena „geološka istraživanja“ odnosno otvaranje kamenoloma na Ceru (3, 4) predstavlja sastavni deo kompleksa predviđenog za zaštićeno područje kategorije „Predeo izuzetnih odlika“. Odobrena lokacija za istraživanja nalazi se u predviđenom 2. stepenu zaštite, a kako se prema Zakonu o zaštiti prirode područja u procesu proglašenja smatraju već zaštićenim, ovo je samo po sebi nezakonita aktivnost, kao i samo rešenje Ministarstva rudarstva i energetike. Planina Cer trenutno predstavlja jednu skladnu celinu pokrivenu šumama i mozaičnim predelima u podnožju, bez ijednog većeg zagađivača u neposrednoj blizini, dok na širem području dominiraju intenzivna poljoprivreda i zagađeni gradski centri (Šabac i Loznica).

Prema dostupnoj studiji Zavoda za zaštitu prirode Srbije država je prepoznala značaj ovog područja za očuvanje zdrave životne sredine šireg područja, a zbog očuvane šume inicijalno predvidela da na mestu planiranog kamenoloma bude 2. stepen zaštite. Nedopustivo je narušavati ovaj deo masiva, već je potrebno da se on u celosti očuva kao opšte dobro od izuzetnog značaja. I pored najava da geoloških istraživanja neće biti, opreznost je potrebna.

Podjednako je loša i ideja o izgradnji megalomanskog memorijalnog kompleksa (1) koji će u svakom smislu narušavati prostornu celinu planine. Sela oko Cera su u procesu nestajanja zbog depopulacije. Za institucije je opravdanije i smislenije da turističku infrastrukturu namenjenu za memorijalni kompleks premeste u naselja, a da planinu i prirodu dodatno ne degradiraju. Nerazumno je i to što se prostor previđen za izgradnju memorijalnog kompleksa delimično podudara i sa do skoro planiranim kamenolomom. Odustajanje od geoloških istraživanja koje je najavljeno sredinom maja 2021. (5) ohrabruje jer je gotovo sigurno posledica bunta lokalnih organizacija civilnog društva i građana tog dela Srbije.

Stav Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije je da Cer što pre treba da dobije formalnu zaštitu područja. Formalnu zaštitu treba da prati odabir kvalitetnog upravljača, izgradnja kapaciteta za upravljanje, finansiranje zaštite prirode, te održivo upravljanje i očuvanje prirodnih i kulturnih vrednosti u korist prirode i lokalnih zajednica.